TITI LVCRETI CARI DE RERVM NATVRA LIBER QVINTVS
Quis potis est dignum pollenti pectore carmen
condere pro rerum maiestate
hisque repertis?
quisve valet verbis tantum, qui fingere laudes
pro
meritis eius possit, qui talia nobis
pectore parta suo quaesitaque praemia
liquit?
nemo, ut opinor, erit mortali corpore cretus.
nam si, ut ipsa
petit maiestas cognita rerum,
dicendum est, deus ille fuit, deus, inclyte
Memmi,
qui princeps vitae rationem invenit eam quae
nunc appellatur
sapientia, quique per artem
fluctibus et tantis vitam tantisque
tenebris
in tam tranquillo et tam clara luce locavit.
confer enim divina
aliorum antiqua reperta.
namque Ceres fertur fruges Liberque
liquoris
vitigeni laticem mortalibus instituisse;
cum tamen his posset
sine rebus vita manere,
ut fama est aliquas etiam nunc vivere gentis.
at
bene non poterat sine puro pectore vivi;
quo magis hic merito nobis deus esse
videtur,
ex quo nunc etiam per magnas didita gentis
dulcia permulcent
animos solacia vitae.
Herculis antistare autem si facta putabis,
longius a
vera multo ratione ferere.
quid Nemeaeus enim nobis nunc magnus
hiatus
ille leonis obesset et horrens Arcadius sus,
tanto opere officerent
nobis Stymphala colentes?
denique quid Cretae taurus Lernaeaque
pestis
hydra venenatis posset vallata colubris?
quidve tripectora
tergemini vis Geryonai
et Diomedis equi spirantes naribus ignem
Thracia
Bistoniasque plagas atque Ismara propter
aureaque Hesperidum servans
fulgentia mala,
asper, acerba tuens, immani corpore serpens
arboris
amplexus stirpes? quid denique obesset
propter Atlanteum litus pelagique
severa,
quo neque noster adit quisquam nec barbarus audet?
cetera de
genere hoc quae sunt portenta perempta,
si non victa forent, quid tandem viva
nocerent?
nil, ut opinor: ita ad satiatem terra ferarum
nunc etiam scatit
et trepido terrore repleta est
per nemora ac montes magnos silvasque
profundas;
quae loca vitandi plerumque est nostra potestas.
at nisi
purgatumst pectus, quae proelia nobis
atque pericula tumst ingratis
insinuandum!
quantae tum scindunt hominem cuppedinis acres
sollicitum
curae quantique perinde timores!
quidve superbia spurcitia ac petulantia?
quantas
efficiunt clades! quid luxus desidiaeque?
haec igitur qui cuncta
subegerit ex animoque
expulerit dictis, non armis, nonne decebit
hunc
hominem numero divom dignarier esse?
cum bene praesertim multa ac divinitus
ipsis
iam mortalibus e divis dare dicta suerit
atque omnem rerum naturam
pandere dictis.
Cuius ego ingressus vestigia dum
rationes
persequor ac doceo dictis, quo quaeque creata
foedere sint, in eo
quam sit durare necessum
nec validas valeant aevi rescindere leges,
quo
genere in primis animi natura reperta est
nativo primum consistere corpore
creta,
nec posse incolumem magnum durare per aevum,
sed simulacra solere
in somnis fallere mentem,
cernere cum videamur eum quem vita
reliquit,
quod super est, nunc huc rationis detulit ordo,
ut mihi mortali
consistere corpore mundum
nativomque simul ratio reddunda sit esse;
et
quibus ille modis congressus materiai
fundarit terram caelum mare sidera
solem
lunaique globum; tum quae tellure animantes
extiterint, et quae
nullo sint tempore natae;
quove modo genus humanum variante
loquella
coeperit inter se vesci per nomina rerum;
et quibus ille modis
divom metus insinuarit
pectora, terrarum qui in orbi sancta tuetur
fana
lacus lucos aras simulacraque divom.
praeterea solis cursus lunaeque
meatus
expediam qua vi flectat natura gubernans;
ne forte haec inter
caelum terramque reamur
libera sponte sua cursus lustrare
perennis,
morigera ad fruges augendas atque animantis,
neve aliqua divom
volvi ratione putemus.
nam bene qui didicere deos securum agere aevom,
si
tamen interea mirantur qua ratione
quaeque geri possint, praesertim rebus in
illis
quae supera caput aetheriis cernuntur in oris,
rursus in antiquas
referuntur religiones
et dominos acris adsciscunt, omnia posse
quos miseri
credunt, ignari quid queat esse,
quid nequeat, finita potestas denique
cuique
qua nam sit ratione atque alte terminus
haerens.
Quod super est, ne te in promissis plura
moremur,
principio maria ac terras caelumque tuere;
quorum naturam
triplicem, tria corpora, Memmi,
tris species tam dissimilis, tria talia
texta,
una dies dabit exitio, multosque per annos
sustentata ruet moles et
machina mundi.
nec me animi fallit quam res nova miraque menti
accidat
exitium caeli terraeque futurum,
et quam difficile id mihi sit pervincere
dictis;
ut fit ubi insolitam rem adportes auribus ante
nec tamen hanc
possis oculorum subdere visu
nec iacere indu manus, via qua munita
fidei
proxima fert humanum in pectus templaque mentis.
sed tamen effabor.
dictis dabit ipsa fidem res
forsitan et graviter terrarum motibus
ortis
omnia conquassari in parvo tempore cernes.
quod procul a nobis
flectat fortuna gubernans,
et ratio potius quam res persuadeat
ipsa
succidere horrisono posse omnia victa
fragore.
Qua prius adgrediar quam de re fundere
fata
sanctius et multo certa ratione magis quam
Pythia quae tripode a
Phoebi lauroque profatur,
multa tibi expediam doctis solacia
dictis;
religione refrenatus ne forte rearis
terras et solem et caelum,
mare sidera lunam,
corpore divino debere aeterna manere,
proptereaque
putes ritu par esse Gigantum
pendere eos poenas inmani pro scelere
omnis,
qui ratione sua disturbent moenia mundi
praeclarumque velint caeli
restinguere solem
inmortalia mortali sermone notantes;
quae procul usque
adeo divino a numine distent
inque deum numero quae sint indigna
videri,
notitiam potius praebere ut posse putentur
quid sit vitali motu
sensuque remotum.
quippe etenim non est, cum quovis corpore ut esse
posse
animi natura putetur consiliumque.
sicut in aethere non arbor, non aequore
salso
nubes esse queunt neque pisces vivere in arvis
nec cruor in lignis
neque saxis sucus inesse,
certum ac dispositumst ubi quicquid crescat et
insit,
sic animi natura nequit sine corpore oriri
sola neque a nervis et
sanguine longius esse.
quod si posset enim, multo prius ipsa animi vis
in
capite aut umeris aut imis calcibus esse
posset et innasci quavis in parte
soleret,
tandem in eodem homine atque in eodem vase manere.
quod quoniam
nostro quoque constat corpore certum
dispositumque videtur ubi esse et
crescere possit
seorsum anima atque animus, tanto magis infitiandum
totum
posse extra corpus formamque animalem
putribus in glebis terrarum aut solis
in igni
aut in aqua durare aut altis aetheris oris.
haud igitur constant
divino praedita sensu,
quandoquidem nequeunt vitaliter esse
animata.
Illud item non est ut possis credere,
sedes
esse deum sanctas in mundi partibus ullis.
tenvis enim natura deum
longeque remota
sensibus ab nostris animi vix mente videtur;
quae quoniam
manuum tactum suffugit et ictum,
tactile nil nobis quod sit contingere
debet;
tangere enim non quit quod tangi non licet ipsum.
quare etiam sedes
quoque nostris sedibus esse
dissimiles debent, tenues de corpore
eorum;
quae tibi posterius largo sermone
probabo.
Dicere porro hominum causa voluisse
parare
praeclaram mundi naturam proptereaque
adlaudabile opus divom
laudare decere
aeternumque putare atque inmortale futurum,
nec fas esse,
deum quod sit ratione vetusta
gentibus humanis fundatum perpetuo
aevo,
sollicitare suis ulla vi ex sedibus umquam
nec verbis vexare et ab
imo evertere summa,
cetera de genere hoc adfingere et addere,
Memmi,
desiperest. quid enim inmortalibus atque beatis
gratia nostra queat
largirier emolumenti,
ut nostra quicquam causa gerere adgrediantur?
quidve
novi potuit tanto post ante quietos
inlicere ut cuperent vitam mutare
priorem?
nam gaudere novis rebus debere videtur
cui veteres obsunt; sed
cui nihil accidit aegri
tempore in ante acto, cum pulchre degeret
aevom,
quid potuit novitatis amorem accendere tali?
quidve mali fuerat
nobis non esse creatis?
an, credo, in tenebris vita ac maerore
iacebat,
donec diluxit rerum genitalis origo?
natus enim debet qui cumque
est velle manere
in vita, donec retinebit blanda voluptas;
qui numquam
vero vitae gustavit amorem
nec fuit in numero, quid obest non esse
creatum?
exemplum porro gignundis rebus et ipsa
notities hominum divis
unde insita primum est,
quid vellent facere ut scirent animoque
viderent,
quove modost umquam vis cognita principiorum
quidque inter sese
permutato ordine possent.
si non ipsa dedit speciem natura creandi?
namque
ita multa modis multis primordia rerum
ex infinito iam tempore percita
plagis
ponderibusque suis consuerunt concita ferri
omnimodisque coire
atque omnia pertemptare,
quae cumque inter se possint congressa creare,
ut
non sit mirum, si in talis disposituras
deciderunt quoque et in talis venere
meatus,
qualibus haec rerum geritur nunc summa
novando.
Quod [si] iam rerum ignorem primordia quae
sint,
hoc tamen ex ipsis caeli rationibus ausim
confirmare aliisque ex
rebus reddere multis,
nequaquam nobis divinitus esse paratam
naturam
rerum: tanta stat praedita culpa.
principio quantum caeli tegit impetus
ingens,
inde avidam partem montes silvaeque ferarum
possedere, tenent
rupes vastaeque paludes
et mare, quod late terrarum distinet oras.
inde
duas porro prope partis fervidus ardor
adsiduusque geli casus mortalibus
aufert.
quod super est arvi, tamen id natura sua vi
sentibus obducat, ni
vis humana resistat
vitai causa valido consueta bidenti
ingemere et terram
pressis proscindere aratris.
si non fecundas vertentes vomere
glebas
terraique solum subigentes cimus ad ortus.
sponte sua nequeant
liquidas existere in auras.
et tamen inter dum magno quaesita labore
cum
iam per terras frondent atque omnia florent,
aut nimiis torret fervoribus
aetherius sol
aut subiti peremunt imbris gelidaeque pruinae
flabraque
ventorum violento turbine vexant.
praeterea genus horriferum natura
ferarum
humanae genti infestum terraque marique
cur alit atque auget? cur
anni tempora morbos
adportant? quare mors inmatura vagatur?
tum porro
puer, ut saevis proiectus ab undis
navita, nudus humi iacet infans indigus
omni
vitali auxilio, cum primum in luminis oras
nixibus ex alvo matris
natura profudit,
vagituque locum lugubri complet, ut aequumst
cui tantum
in vita restet transire malorum.
at variae crescunt pecudes armenta
feraeque
nec crepitacillis opus est nec cuiquam adhibendast
almae nutricis
blanda atque infracta loquella
nec varias quaerunt vestes pro tempore
caeli,
denique non armis opus est, non moenibus altis,
qui sua tutentur,
quando omnibus omnia large
tellus ipsa parit naturaque daedala
rerum.
Principio quoniam terrai corpus et
umor
aurarumque leves animae calidique vapores,
e quibus haec rerum
consistere summa videtur,
omnia nativo ac mortali corpore constant,
debet
eodem omnis mundi natura putari.
quippe etenim, quorum partis et membra
videmus
corpore nativo mortalibus esse figuris,
haec eadem ferme mortalia
cernimus esse
et nativa simul. qua propter maxima mundi
cum videam membra
ac partis consumpta regigni,
scire licet caeli quoque item terraeque
fuisse
principiale aliquod tempus clademque
futuram.
Illud in his rebus ne corripuisse
rearis
me mihi, quod terram atque ignem mortalia sumpsi
esse neque umorem
dubitavi aurasque perire
atque eadem gigni rursusque augescere
dixi.
principio pars terrai non nulla, perusta
solibus adsiduis, multa
pulsata pedum vi,
pulveris exhalat nebulam nubesque volantis,
quas validi
toto dispergunt aëre venti.
pars etiam glebarum ad diluviem
revocatur
imbribus et ripas radentia flumina rodunt.
praeterea pro parte
sua, quod cumque alit auget,
redditur; et quoniam dubio procul esse
videtur
omniparens eadem rerum commune sepulcrum.
ergo terra tibi libatur
et aucta recrescit.
Quod super est, umore novo mare
flumina fontes
semper abundare et latices manare perennis
nil opus est
verbis: magnus decursus aquarum
undique declarat. sed primum quicquid
aquai
tollitur in summaque fit ut nihil umor abundet,
partim quod validi
verrentes aequora venti
deminuunt radiisque retexens aetherius sol,
partim
quod supter per terras diditur omnis;
percolatur enim virus retroque
remanat
materies umoris et ad caput amnibus omnis
convenit, inde super
terras fluit agmine dulci
qua via secta semel liquido pede detulit
undas.
Aëra nunc igitur dicam, qui corpore
toto
innumerabiliter privas mutatur in horas.
semper enim, quod cumque
fluit de rebus, id omne
aëris in magnum fertur mare; qui nisi
contra
corpora retribuat rebus recreetque fluentis,
omnia iam resoluta
forent et in aëra versa.
haut igitur cessat gigni de rebus et in
res
reccidere, adsidue quoniam fluere omnia
constat.
Largus item liquidi fons luminis, aetherius
sol,
inrigat adsidue caelum candore recenti
suppeditatque novo confestim
lumine lumen.
nam primum quicquid fulgoris disperit ei,
quo cumque
accidit. id licet hinc cognoscere possis,
quod simul ac primum nubes
succedere soli
coepere et radios inter quasi rumpere lucis,
extemplo
inferior pars horum disperit omnis
terraque inumbratur qua nimbi cumque
feruntur;
ut noscas splendore novo res semper egere
et primum iactum
fulgoris quemque perire
nec ratione alia res posse in sole
videri,
perpetuo ni suppeditet lucis caput ipsum.
quin etiam nocturna
tibi, terrestria quae sunt,
lumina, pendentes lychni claraeque
coruscis
fulguribus pingues multa caligine taedae
consimili properant
ratione, ardore ministro,
suppeditare novom lumen, tremere ignibus
instant,
instant, nec loca lux inter quasi rupta relinquit:
usque adeo
properanter ab omnibus ignibus ei
exitium celeri celeratur origine
flammae.
sic igitur solem lunam stellasque putandum
ex alio atque alio
lucem iactare subortu
et primum quicquid flammarum perdere
semper,
inviolabilia haec ne credas forte
vigere.
Denique non lapides quoque vinci cernis ab
aevo,
non altas turris ruere et putrescere saxa,
non delubra deum
simulacraque fessa fatisci
nec sanctum numen fati protollere finis
posse
neque adversus naturae foedera niti?
denique non monimenta virum dilapsa
videmus,
[quaerere proporro, sibi cumque senescere credas,]
non ruere
avolsos silices a montibus altis
nec validas aevi vires perferre
patique
finiti? neque enim caderent avolsa repente,
ex infinito quae
tempore pertolerassent
omnia tormenta aetatis, privata
fragore.
Denique iam tuere hoc, circum supraque quod
omne
continet amplexu terram: si procreat ex se
omnia, quod quidam
memorant, recipitque perempta,
totum nativum mortali corpore constat.
nam
quod cumque alias ex se res auget alitque,
deminui debet, recreari, cum
recipit res.
Praeterea si nulla fuit genitalis
origo
terrarum et caeli semperque aeterna fuere,
cur supera bellum
Thebanum et funera Troiae
non alias alii quoque res cecinere poëtae?
quo
tot facta virum totiens cecidere neque usquam
aeternis famae monimentis
insita florent?
verum, ut opinor, habet novitatem summa recensque
naturast
mundi neque pridem exordia cepit.
quare etiam quaedam nunc artes
expoliuntur,
nunc etiam augescunt; nunc addita navigiis sunt
multa, modo
organici melicos peperere sonores,
denique natura haec rerum ratioque
repertast
nuper, et hanc primus cum primis ipse repertus
nunc ego sum in
patrias qui possim vertere voces.
Quod si forte
fuisse ante hac eadem omnia credis,
sed periise hominum torrenti saecla
vapore,
aut cecidisse urbis magno vexamine mundi,
aut ex imbribus adsiduis
exisse rapaces
per terras amnes atque oppida coperuisse.
tanto quique
magis victus fateare necessest
exitium quoque terrarum caelique
futurum;
nam cum res tantis morbis tantisque periclis
temptarentur, ibi si
tristior incubuisset
causa, darent late cladem magnasque ruinas.
nec
ratione alia mortales esse videmur,
inter nos nisi quod morbis aegrescimus
isdem
atque illi quos a vita natura
removit.
Praeterea quae cumque manent aeterna
necessust
aut, quia sunt solido cum corpore, respuere ictus
nec penetrare
pati sibi quicquam quod queat artas
dissociare intus partis, ut
materiai
corpora sunt, quorum naturam ostendimus ante,
aut ideo durare
aetatem posse per omnem,
plagarum quia sunt expertia, sicut inane
est,
quod manet intactum neque ab ictu fungitur hilum,
aut etiam quia
nulla loci sit copia circum,
quo quasi res possint discedere
dissoluique,
sicut summarum summa est aeterna, neque extra
qui locus est
quo dissiliant neque corpora sunt quae
possint incidere et valida dissolvere
plaga.
at neque, uti docui, solido cum corpore mundi
naturast, quoniam
admixtumst in rebus inane,
nec tamen est ut inane, neque autem corpora
desunt,
ex infinito quae possint forte coorta
corruere hanc rerum violento
turbine summam
aut aliam quamvis cladem inportare pericli,
nec porro
natura loci spatiumque profundi
deficit, exspargi quo possint moenia
mundi,
aut alia quavis possunt vi pulsa perire.
haut igitur leti praeclusa
est ianua caelo
nec soli terraeque neque altis aequoris undis,
sed patet
immani et vasto respectat hiatu.
quare etiam nativa necessumst
confiteare
haec eadem; neque enim, mortali corpore quae sunt,
ex infinito
iam tempore adhuc potuissent
inmensi validas aevi contemnere
vires.
Denique tantopere inter se cum maxima
mundi
pugnent membra, pio nequaquam concita bello,
nonne vides aliquam
longi certaminis ollis
posse dari finem, vel cum sol et vapor
omnis
omnibus epotis umoribus exsuperarint?
quod facere intendunt, neque
adhuc conata patrantur;
tantum suppeditant amnes ultraque minantur
omnia
diluviare ex alto gurgite ponti:
ne quiquam, quoniam verrentes aequora
venti
deminuunt radiisque retexens aetherius sol,
et siccare prius
confidunt omnia posse
quam liquor incepti possit contingere finem.
tantum
spirantes aequo certamine bellum
magnis [inter se] de rebus cernere
certant,
cum semel interea fuerit superantior ignis
et semel, ut fama est,
umor regnarit in arvis.
ignis enim superavit et ambiens multa
perussit,
avia cum Phaethonta rapax vis solis equorum
aethere raptavit
toto terrasque per omnis.
at pater omnipotens ira tum percitus
acri
magnanimum Phaethonta repenti fulminis ictu
deturbavit equis in
terram, Solque cadenti
obvius aeternam succepit lampada mundi
disiectosque
redegit equos iunxitque trementis,
inde suum per iter recreavit cuncta
gubernans,
scilicet ut veteres Graium cecinere poëtae.
quod procul a vera
nimis est ratione repulsum.
ignis enim superare potest ubi materiai
ex
infinito sunt corpora plura coorta;
inde cadunt vires aliqua ratione
revictae,
aut pereunt res exustae torrentibus auris.
umor item quondam
coepit superare coortus,
ut fama est, hominum vitas quando obruit
undis;
inde ubi vis aliqua ratione aversa recessit,
ex infinito fuerat
quae cumque coorta,
constiterunt imbres et flumina vim
minuerunt.
Sed quibus ille modis coniectus
materiai
fundarit terram et caelum pontique profunda,
solis lunai cursus,
ex ordine ponam.
nam certe neque consilio primordia rerum
ordine se suo
quaeque sagaci mente locarunt
nec quos quaeque darent motus pepigere
profecto;
sed quia multa modis multis primordia rerum
ex infinito iam
tempore percita plagis
ponderibusque suis consuerunt concita
ferri
omnimodisque coire atque omnia pertemptare,
quae cumque inter se
possent congressa creare,
propterea fit uti magnum volgata per
aevom
omnigenus coetus et motus experiundo
tandem conveniant ea quae
coniecta repente
magnarum rerum fiunt exordia saepe,
terrai maris et caeli
generisque animantum.
Hic neque tum solis rota cerni
lumine largo
altivolans poterat nec magni sidera mundi
nec mare nec caelum
nec denique terra neque aër
nec similis nostris rebus res ulla videri,
sed
nova tempestas quaedam molesque coorta.
diffugere inde loci partes coepere
paresque
cum paribus iungi res et discludere mundum
membraque dividere et
magnas disponere partes
omnigenis e principiis, discordia
quorum
intervalla vias conexus pondera plagas
concursus motus turbabat
proelia miscens
propter dissimilis formas variasque figuras,
quod non
omnia sic poterant coniuncta manere
nec motus inter sese dare
convenientis,
hoc est, a terris altum secernere caelum,
et sorsum mare,
uti secreto umore pateret,
seorsus item puri secretique aetheris
ignes.
Quippe etenim primum terrai corpora
quaeque,
propterea quod erant gravia et perplexa, coibant
in medio atque
imas capiebant omnia sedes;
quae quanto magis inter se perplexa
coibant,
tam magis expressere ea quae mare sidera solem
lunamque
efficerent et magni moenia mundi;
omnia enim magis haec e levibus atque
rutundis
seminibus multoque minoribus sunt elementis
quam tellus. ideo per
rara foramina terrae
partibus erumpens primus se sustulit aether
ignifer
et multos secum levis abstulit ignis,
non alia longe ratione ac saepe
videmus,
aurea cum primum gemmantis rore per herbas
matutina rubent
radiati lumina solis
exhalantque lacus nebulam fluviique perennes
ipsaque
ut inter dum tellus fumare videtur;
omnia quae sursum cum conciliantur, in
alto
corpore concreto subtexunt nubila caelum.
sic igitur tum se levis ac
diffusilis aether
corpore concreto circum datus undique saepsit
et late
diffusus in omnis undique partis
omnia sic avido complexu cetera
saepsit.
hunc exordia sunt solis lunaeque secuta,
interutrasque globi
quorum vertuntur in auris;
quae neque terra sibi adscivit nec maximus
aether,
quod neque tam fuerunt gravia ut depressa sederent,
nec levia ut
possent per summas labier oras,
et tamen interutrasque ita sunt, ut corpora
viva
versent et partes ut mundi totius extent;
quod genus in nobis quaedam
licet in statione
membra manere, tamen cum sint ea quae moveantur.
his
igitur rebus retractis terra repente,
maxuma qua nunc se ponti plaga caerula
tendit,
succidit et salso suffudit gurgite fossas.
inque dies quanto
circum magis aetheris aestus
et radii solis cogebant undique
terram
verberibus crebris extrema ad limina fartam
in medio ut propulsa
suo condensa coiret,
tam magis expressus salsus de corpore sudor
augebat
mare manando camposque natantis,
et tanto magis illa foras elapsa
volabant
corpora multa vaporis et aëris altaque caeli
densabant procul a
terris fulgentia templa.
sidebant campi, crescebant montibus
altis
ascensus; neque enim poterant subsidere saxa
nec pariter tantundem
omnes succumbere partis.
Sic igitur terrae concreto
corpore pondus
constitit atque omnis mundi quasi limus in imum
confluxit
gravis et subsedit funditus ut faex;
inde mare, inde aër, inde aether ignifer
ipse
corporibus liquidis sunt omnia pura relicta
et leviora aliis alia, et
liquidissimus aether
atque levissimus aërias super influit auras
nec
liquidum corpus turbantibus aëris auris
commiscet; sinit haec violentis omnia
verti
turbinibus, sinit incertis turbare procellis,
ipse suos ignis certo
fert impete labens.
nam modice fluere atque uno posse aethera
nisu
significat Pontos, mare certo quod fluit aestu
unum labendi
conservans usque tenorem.
Motibus astrorum nunc quae
sit causa canamus.
principio magnus caeli si vortitur orbis,
ex utraque
polum parti premere aëra nobis
dicendum est extraque tenere et claudere
utrimque;
inde alium supra fluere atque intendere eodem
quo volvenda
micant aeterni sidera mundi;
aut alium supter, contra qui subvehat
orbem,
ut fluvios versare rotas atque austra videmus.
est etiam quoque uti
possit caelum omne manere
in statione, tamen cum lucida signa
ferantur,
sive quod inclusi rapidi sunt aetheris aestus
quaerentesque viam
circum versantur et ignes
passim per caeli volvunt summania templa,
sive
aliunde fluens alicunde extrinsecus aër
versat agens ignis, sive ipsi serpere
possunt,
quo cuiusque cibus vocat atque invitat euntis,
flammea per caelum
pascentis corpora passim.
nam quid in hoc mundo sit eorum ponere
certum
difficilest; sed quid possit fiatque per omne
in variis mundis
varia ratione creatis,
id doceo plurisque sequor disponere causas,
motibus
astrorum quae possint esse per omne;
e quibus una tamen sit et haec quoque
causa necessest,
quae vegeat motum signis; sed quae sit earum
praecipere
haud quaquamst pedetemptim progredientis.
Terraque ut
in media mundi regione quiescat,
evanescere paulatim et decrescere
pondus
convenit atque aliam naturam supter habere
ex ineunte aevo
coniunctam atque uniter aptam
partibus aëriis mundi, quibus insita
vivit.
propterea non est oneri neque deprimit auras,
ut sua cuique homini
nullo sunt pondere membra
nec caput est oneri collo nec denique
totum
corporis in pedibus pondus sentimus inesse;
at quae cumque foris
veniunt inpostaque nobis
pondera sunt laedunt, permulto saepe
minora.
usque adeo magni refert quid quaeque queat res.
sic igitur tellus
non est aliena repente
allata atque auris aliunde obiecta alienis,
sed
pariter prima concepta ab origine mundi
certaque pars eius, quasi nobis
membra videntur.
Praeterea grandi tonitru concussa
repente
terra supra quae se sunt concutit omnia motu;
quod facere haut
ulla posset ratione, nisi esset
partibus aëriis mundi caeloque
revincta;
nam communibus inter se radicibus haerent
ex ineunte aevo
coniuncta atque uniter aucta.
Nonne vides etiam quam
magno pondere nobis
sustineat corpus tenuissima vis animai,
propterea quia
tam coniuncta atque uniter apta est?
Denique iam
saltu pernici tollere corpus
quid potis est nisi vis animae, quae membra
gubernat?
iamne vides quantum tenuis natura valere
possit, ubi est
coniuncta gravi cum corpore, ut aër
coniunctus terris et nobis est animi
vis?
Nec nimio solis maior rota nec minor
ardor
esse potest, nostris quam sensibus esse videtur.
nam quibus e
spatiis cumque ignes lumina possunt
adiicere et calidum membris adflare
vaporem,
nil magnis intervallis de corpore libant
flammarum, nihil ad
speciem est contractior ignis.
proinde, calor quoniam solis lumenque
profusum
perveniunt nostros ad sensus et loca fulgent,
forma quoque hinc
solis debet filumque videri,
nil adeo ut possis plus aut minus addere
vere.
[perveniunt nostros ad sensus et loca fulgent]
lunaque sive notho
fertur loca lumine lustrans,
sive suam proprio iactat de corpore
lucem,
quidquid id est, nihilo fertur maiore figura
quam, nostris oculis
qua cernimus, esse videtur.
nam prius omnia, quae longe semota tuemur
aëra
per multum, specie confusa videntur
quam minui filum. quapropter luna necesse
est,
quandoquidem claram speciem certamque figuram
praebet, ut est oris
extremis cumque notata,
quanta quoquest, tanta hinc nobis videatur in
alto.
postremo quos cumque vides hinc aetheris ignes,
scire licet perquam
pauxillo posse minores
esse vel exigua maioris parte
brevique.
quandoquidem quos cumque in terris cernimus [ignes],
dum tremor
[et] clarus dum cernitur ardor eorum,
perparvom quiddam inter dum mutare
videntur
alteram utram in partem filum, quo longius
absunt.
Illud item non est mirandum, qua
ratione
tantulus ille queat tantum sol mittere lumen,
quod maria ac terras
omnis caelumque rigando
compleat et calido perfundat cuncta
vapore.
[quanta quoquest tanta hinc nobis videatur in alto]
nam licet hinc
mundi patefactum totius unum
largifluum fontem scatere atque erumpere
lumen,
ex omni mundo quia sic elementa vaporis
undique conveniunt et sic
coniectus eorum
confluit, ex uno capite hic ut profluat ardor.
nonne vides
etiam quam late parvus aquai
prata riget fons inter dum campisque
redundet?
est etiam quoque uti non magno solis ab igni
aëra percipiat
calidis fervoribus ardor,
opportunus ita est si forte et idoneus aër,
ut
queat accendi parvis ardoribus ictus;
quod genus inter dum segetes
stipulamque videmus
accidere ex una scintilla incendia passim.
forsitan et
rosea sol alte lampade lucens
possideat multum caecis fervoribus
ignem
circum se, nullo qui sit fulgore notatus,
aestifer ut tantum
radiorum exaugeat ictum.
Nec ratio solis simplex [et]
recta patescit,
quo pacto aestivis e partibus aegocerotis
brumalis adeat
flexus atque inde revertens
canceris ut vertat metas ad
solstitialis,
lunaque mensibus id spatium videatur obire,
annua sol in quo
consumit tempora cursu.
non, inquam, simplex his rebus reddita
causast.
nam fieri vel cum primis id posse videtur,
Democriti quod sancta
viri sententia ponit,
quanto quaeque magis sint terram sidera
propter,
tanto posse minus cum caeli turbine ferri;
evanescere enim
rapidas illius et acris
imminui supter viris, ideoque relinqui
paulatim
solem cum posterioribus signis,
inferior multo quod sit quam fervida
signa.
et magis hoc lunam: quanto demissior eius
cursus abest procul a
caelo terrisque propinquat,
tanto posse minus cum signis tendere
cursum.
flaccidiore etiam quanto iam turbine fertur
inferior quam sol,
tanto magis omnia signa
hanc adipiscuntur circum praeterque
feruntur.
propterea fit ut haec ad signum quodque reverti
mobilius
videatur, ad hanc quia signa revisunt.
fit quoque ut e mundi transversis
partibus aër
alternis certo fluere alter tempore possit,
qui queat
aestivis solem detrudere signis
brumalis usque ad flexus gelidumque
rigorem,
et qui reiciat gelidis a frigoris umbris
aestiferas usque in
partis et fervida signa.
et ratione pari lunam stellasque putandumst,
quae
volvunt magnos in magnis orbibus annos,
aëribus posse alternis e partibus
ire.
nonne vides etiam diversis nubila ventis
diversas ire in partis
inferna supernis?
qui minus illa queant per magnos aetheris orbis
aestibus
inter se diversis sidera ferri?
At nox obruit ingenti
caligine terras,
aut ubi de longo cursu sol ultima caeli
impulit atque
suos efflavit languidus ignis
concussos itere et labefactos aëre
multo,
aut quia sub terras cursum convortere cogit
vis eadem, supra quae
terras pertulit orbem.
Tempore item certo roseam
Matuta per oras
aetheris auroram differt et lumina pandit,
aut quia sol
idem, sub terras ille revertens,
anticipat caelum radiis accendere
temptans,
aut quia conveniunt ignes et semina multa
confluere ardoris
consuerunt tempore certo,
quae faciunt solis nova semper lumina
gigni;
quod genus Idaeis fama est e montibus altis
dispersos ignis orienti
lumine cerni,
inde coire globum quasi in unum et conficere orbem.
nec
tamen illud in his rebus mirabile debet
esse, quod haec ignis tam certo
tempore possint
semina confluere et solis reparare nitorem.
multa videmus
enim, certo quae tempore fiunt
omnibus in rebus. florescunt tempore
certo
arbusta et certo dimittunt tempore florem.
nec minus in certo dentes
cadere imperat aetas
tempore et inpubem molli pubescere veste
et pariter
mollem malis demittere barbam.
fulmina postremo nix imbres nubila
venti
non nimis incertis fiunt in partibus anni.
namque ubi sic fuerunt
causarum exordia prima
atque ita res mundi cecidere ab origine
prima,
conseque quoque iam redeunt ex ordine
certo.
Crescere itemque dies licet et tabescere
noctes,
et minui luces, cum sumant augmina noctis,
aut quia sol idem sub
terras atque superne
imparibus currens amfractibus aetheris oras
partit et
in partis non aequas dividit orbem,
et quod ab alterutra detraxit parte,
reponit
eius in adversa tanto plus parte relatus,
donec ad id signum caeli
pervenit, ubi anni
nodus nocturnas exaequat lucibus umbras;
nam medio
cursu flatus aquilonis et austri
distinet aequato caelum discrimine
metas
propter signiferi posituram totius orbis,
annua sol in quo concludit
tempora serpens,
obliquo terras et caelum lumine lustrans,
ut ratio
declarat eorum qui loca caeli
omnia dispositis signis ornata notarunt.
aut
quia crassior est certis in partibus aër,
sub terris ideo tremulum iubar
haesitat ignis
nec penetrare potest facile atque emergere ad
ortus;
propterea noctes hiberno tempore longae
cessant, dum veniat
radiatum insigne diei.
aut etiam, quia sic alternis partibus anni
tardius
et citius consuerunt confluere ignes,
qui faciunt solem certa de surgere
parte,
propterea fit uti videantur dicere
verum.
Luna potest solis radiis percussa
nitere
inque dies magis [id] lumen convertere nobis
ad speciem, quantum
solis secedit ab orbi,
donique eum contra pleno bene lumine fulsit
atque
oriens obitus eius super edita vidit;
inde minutatim retro quasi condere
lumen
debet item, quanto propius iam solis ad ignem
labitur ex alia
signorum parte per orbem;
ut faciunt, lunam qui fingunt esse
pilai
consimilem cursusque viam sub sole tenere.
est etiam quare proprio
cum lumine possit
volvier et varias splendoris reddere formas;
corpus enim
licet esse aliud, quod fertur et una
labitur omnimodis occursans
officiensque,
nec potis est cerni, quia cassum lumine fertur.
versarique
potest, globus ut, si forte, pilai
dimidia ex parti candenti lumine
tinctus,
versandoque globum variantis edere formas,
donique eam partem,
quae cumque est ignibus aucta,
ad speciem vertit nobis oculosque
patentis;
inde minutatim retro contorquet et aufert
luciferam partem
glomeraminis atque pilai;
ut Babylonica Chaldaeum doctrina
refutans
astrologorum artem contra convincere tendit,
proinde quasi id
fieri nequeat quod pugnat uterque
aut minus hoc illo sit cur amplectier
ausis.
denique cur nequeat semper nova luna creari
ordine formarum certo
certisque figuris
inque dies privos aborisci quaeque creata
atque alia
illius reparari in parte locoque,
difficilest ratione docere et vincere
verbis,
ordine cum [videas] tam certo multa creari.
it Ver et Venus et
Veneris praenuntius ante
pennatus graditur, Zephyri vestigia propter
Flora
quibus mater praespargens ante viai
cuncta coloribus egregiis et odoribus
opplet.
inde loci sequitur Calor aridus et comes una
pulverulenta Ceres
[et] etesia flabra aquilonum.
inde Autumnus adit, graditur simul Euhius
Euan.
inde aliae tempestates ventique secuntur,
altitonans Volturnus et
Auster fulmine pollens.
tandem Bruma nives adfert pigrumque
rigorem
reddit. Hiemps sequitur crepitans hanc dentibus algu.
quo minus
est mirum, si certo tempore luna
gignitur et certo deletur tempore
rusus,
cum fieri possint tam certo tempore
multa.
Solis item quoque defectus lunaeque
latebras
pluribus e causis fieri tibi posse putandumst.
nam cur luna queat
terram secludere solis
lumine et a terris altum caput obstruere
ei,
obiciens caecum radiis ardentibus orbem,
tempore eodem aliut facere id
non posse putetur
corpus, quod cassum labatur lumine semper?
solque suos
etiam dimittere languidus ignis
tempore cur certo nequeat recreareque
lumen,
cum loca praeteriit flammis infesta per auras,
quae faciunt ignis
interstingui atque perire?
et cur terra queat lunam spoliare
vicissim
lumine et oppressum solem super ipsa tenere,
menstrua dum rigidas
coni perlabitur umbras,
tempore eodem aliud nequeat succurrere
lunae
corpus vel supra solis perlabier orbem,
quod radios inter rumpat
lumenque profusum?
et tamen ipsa suo si fulget luna nitore,
cur nequeat
certa mundi languescere parte,
dum loca luminibus propriis inimica per
exit?
[menstrua dum rigidas coni perlabitur
umbras].
Quod superest, quoniam magni per caerula
mundi
qua fieri quicquid posset ratione resolvi,
solis uti varios cursus
lunaeque meatus
noscere possemus quae vis et causa cieret,
quove modo
[possent] offecto lumine obire
et neque opinantis tenebris obducere
terras,
cum quasi conivent et aperto lumine rursum
omnia convisunt clara
loca candida luce,
nunc redeo ad mundi novitatem et mollia terrae
arva,
novo fetu quid primum in luminis oras
tollere et incertis crerint committere
ventis.
Principio genus herbarum viridemque
nitorem
terra dedit circum collis camposque per omnis,
florida fulserunt
viridanti prata colore,
arboribusque datumst variis exinde per
auras
crescendi magnum inmissis certamen habenis.
ut pluma atque pili
primum saetaeque creantur
quadripedum membris et corpore
pennipotentum,
sic nova tum tellus herbas virgultaque primum
sustulit,
inde loci mortalia saecla creavit
multa modis multis varia ratione
coorta.
nam neque de caelo cecidisse animalia possunt,
nec terrestria de
salsis exisse lacunis.
linquitur ut merito maternum nomen adepta
terra
sit, e terra quoniam sunt cuncta creata.
multaque nunc etiam existunt
animalia terris
imbribus et calido solis concreta vapore;
quo minus est
mirum, si tum sunt plura coorta
et maiora, nova tellure atque aethere
adulta.
principio genus alituum variaeque volucres
ova relinquebant
exclusae tempore verno,
folliculos ut nunc teretis aestate cicadae
lincunt
sponte sua victum vitamque petentes.
tum tibi terra dedit primum mortalia
saecla.
multus enim calor atque umor superabat in arvis.
hoc ubi quaeque
loci regio opportuna dabatur,
crescebant uteri terram radicibus apti;
quos
ubi tempore maturo pate fecerat aetas
infantum, fugiens umorem aurasque
petessens,
convertebat ibi natura foramina terrae
et sucum venis cogebat
fundere apertis
consimilem lactis, sicut nunc femina quaeque
cum peperit,
dulci repletur lacte, quod omnis
impetus in mammas convertitur ille
alimenti.
terra cibum pueris, vestem vapor, herba cubile
praebebat multa
et molli lanugine abundans.
at novitas mundi nec frigora dura ciebat
nec
nimios aestus nec magnis viribus auras.
omnia enim pariter crescunt et robora
sumunt.
Quare etiam atque etiam maternum nomen
adepta
terra tenet merito, quoniam genus ipsa creavit
humanum atque animal
prope certo tempore fudit
omne quod in magnis bacchatur montibus
passim,
aëriasque simul volucres variantibus formis.
sed quia finem
aliquam pariendi debet habere,
destitit, ut mulier spatio defessa
vetusto.
mutat enim mundi naturam totius aetas
ex alioque alius status
excipere omnia debet
nec manet ulla sui similis res: omnia migrant,
omnia
commutat natura et vertere cogit.
namque aliud putrescit et aevo debile
languet,
porro aliud [suc]crescit et [e] contemptibus exit.
sic igitur
mundi naturam totius aetas
mutat, et ex alio terram status excipit
alter,
quod potuit nequeat, possit quod non tulit
ante.
Multaque tum tellus etiam portenta
creare
conatast mira facie membrisque coorta,
androgynem, interutras
necutrumque utrimque remotum,
orba pedum partim, manuum viduata
vicissim,
muta sine ore etiam, sine voltu caeca reperta,
vinctaque
membrorum per totum corpus adhaesu,
nec facere ut possent quicquam nec cedere
quoquam
nec vitare malum nec sumere quod volet usus.
cetera de genere hoc
monstra ac portenta creabat,
ne quiquam, quoniam natura absterruit
auctum
nec potuere cupitum aetatis tangere florem
nec reperire cibum nec
iungi per Veneris res.
multa videmus enim rebus concurrere debere,
ut
propagando possint procudere saecla;
pabula primum ut sint, genitalia deinde
per artus
semina qua possint membris manare remissis,
feminaque ut maribus
coniungi possit, habere,
mutua qui mutent inter se gaudia
uterque.
Multaque tum interiisse animantum saecla
necessest
nec potuisse propagando procudere prolem.
nam quae cumque vides
vesci vitalibus auris,
aut dolus aut virtus aut denique mobilitas est
ex
ineunte aevo genus id tuta
multaque sunt, nobis ex utilitate
sua quae
commendata manent, tutelae tradita nostrae.
principio genus acre
leonum saevaque saecla
tutatast virtus, volpes dolus et fuga cervos.
at
levisomna canum fido cum pectore corda,
et genus omne quod est veterino
semine partum
lanigeraeque simul pecudes et bucera saecla
omnia sunt
hominum tutelae tradita, Memmi;
nam cupide fugere feras pacemque
secuta
sunt et larga suo sine pabula parta labore,
quae damus utilitatis
eorum praemia causa.
at quis nil horum tribuit natura, nec ipsa
sponte sua
possent ut vivere nec dare nobis
utilitatem aliquam, quare pateremur
eorum
praesidio nostro pasci genus esseque tutum,
scilicet haec aliis
praedae lucroque iacebant
indupedita suis fatalibus omnia vinclis,
donec
ad interitum genus id natura redegit.
Sed neque
Centauri fuerunt nec tempore in ullo
esse queunt duplici natura et corpore
bino
ex alienigenis membris compacta, potestas
hinc illinc partis ut sat
par esse potissit.
id licet hinc quamvis hebeti cognoscere
corde.
principio circum tribus actis impiger annis
floret equus, puer haut
quaquam; nam saepe etiam nunc
ubera mammarum in somnis lactantia
quaeret.
post ubi equum validae vires aetate senecta
membraque deficiunt
fugienti languida vita,
tum demum puerili aevo florenta iuventas
officit
et molli vestit lanugine malas;
ne forte ex homine et veterino semine
equorum
confieri credas Centauros posse neque esse,
aut rapidis canibus
succinctas semimarinis
corporibus Scyllas et cetera de genere horum,
inter
se quorum discordia membra videmus;
quae neque florescunt pariter nec robora
sumunt
corporibus neque proiciunt aetate senecta
nec simili Venere
ardescunt nec moribus unis
conveniunt neque sunt eadem iucunda per
artus.
quippe videre licet pinguescere saepe cicuta
barbigeras pecudes,
homini quae est acre venenum.
flamma quidem [vero] cum corpora fulva
leonum
tam soleat torrere atque urere quam genus omne
visceris in terris
quod cumque et sanguinis extet,
qui fieri potuit, triplici cum corpore ut
una,
prima leo, postrema draco, media ipsa, Chimaera
ore foras acrem
flaret de corpore flammam?
quare etiam tellure nova caeloque recenti
talia
qui fingit potuisse animalia gigni,
nixus in hoc uno novitatis nomine
inani,
multa licet simili ratione effutiat ore,
aurea tum dicat per terras
flumina vulgo
fluxisse et gemmis florere arbusta suësse
aut hominem tanto
membrorum esse impete natum,
trans maria alta pedum nisus ut ponere
posset
et manibus totum circum se vertere caelum.
nam quod multa fuere in
terris semina rerum,
tempore quo primum tellus animalia fudit,
nil tamen
est signi mixtas potuisse creari
inter se pecudes compactaque membra
animantum,
propterea quia quae de terris nunc quoque abundant
herbarum
genera ac fruges arbustaque laeta
non tamen inter se possunt complexa
creari,
sed res quaeque suo ritu procedit et omnes
foedere naturae certo
discrimina servant.
Et genus humanum multo fuit illud
in arvis
durius, ut decuit, tellus quod dura creasset,
et maioribus et
solidis magis ossibus intus
fundatum, validis aptum per viscera
nervis,
nec facile ex aestu nec frigore quod caperetur
nec novitate cibi
nec labi corporis ulla.
multaque per caelum solis volventia
lustra
volgivago vitam tractabant more ferarum.
nec robustus erat curvi
moderator aratri
quisquam, nec scibat ferro molirier arva
nec nova
defodere in terram virgulta neque altis
arboribus veteres decidere falcibus
ramos.
quod sol atque imbres dederant, quod terra crearat
sponte sua,
satis id placabat pectora donum.
glandiferas inter curabant corpora
quercus
plerumque; et quae nunc hiberno tempore cernis
arbita puniceo
fieri matura colore,
plurima tum tellus etiam maiora ferebat.
multaque
praeterea novitas tum florida mundi
pabula dura tulit, miseris mortalibus
ampla.
at sedare sitim fluvii fontesque vocabant,
ut nunc montibus e
magnis decursus aquai
claricitat late sitientia saecla ferarum.
denique
nota vagis silvestria templa tenebant
nympharum, quibus e scibant umore
fluenta
lubrica proluvie larga lavere umida saxa,
umida saxa, super viridi
stillantia musco,
et partim plano scatere atque erumpere campo.
necdum res
igni scibant tractare neque uti
pellibus et spoliis corpus vestire
ferarum,
sed nemora atque cavos montis silvasque colebant
et frutices
inter condebant squalida membra
verbera ventorum vitare imbrisque
coacti.
nec commune bonum poterant spectare neque ullis
moribus inter se
scibant nec legibus uti.
quod cuique obtulerat praedae fortuna,
ferebat
sponte sua sibi quisque valere et vivere doctus.
et Venus in
silvis iungebat corpora amantum;
conciliabat enim vel mutua quamque
cupido
vel violenta viri vis atque inpensa libido
vel pretium, glandes
atque arbita vel pira lecta.
et manuum mira freti virtute
pedumque
consectabantur silvestria saecla ferarum
missilibus saxis et
magno pondere clavae.
multaque vincebant, vitabant pauca
latebris;
saetigerisque pares subus silvestria membra
nuda dabant terrae
nocturno tempore capti,
circum se foliis ac frondibus involventes.
nec
plangore diem magno solemque per agros
quaerebant pavidi palantes noctis in
umbris,
sed taciti respectabant somnoque sepulti,
dum rosea face sol
inferret lumina caelo.
a parvis quod enim consuerant cernere
semper
alterno tenebras et lucem tempore gigni,
non erat ut fieri posset
mirarier umquam
nec diffidere, ne terras aeterna teneret
nox in perpetuum
detracto lumine solis.
sed magis illud erat curae, quod saecla
ferarum
infestam miseris faciebant saepe quietem.
eiectique domo fugiebant
saxea tecta
spumigeri suis adventu validique leonis
atque intempesta
cedebant nocte paventes
hospitibus saevis instrata cubilia
fronde.
Nec nimio tum plus quam nunc mortalia
saecla
dulcia linquebant lamentis lumina vitae.
unus enim tum quisque
magis deprensus eorum
pabula viva feris praebebat, dentibus haustus,
et
nemora ac montis gemitu silvasque replebat
viva videns vivo sepeliri viscera
busto.
at quos effugium servarat corpore adeso,
posterius tremulas super
ulcera tetra tenentes
palmas horriferis accibant vocibus Orcum,
donique
eos vita privarant vermina saeva
expertis opis, ignaros quid volnera
vellent.
at non multa virum sub signis milia ducta
una dies dabat exitio
nec turbida ponti
aequora lidebant navis ad saxa virosque.
nam temere in
cassum frustra mare saepe coortum
saevibat leviterque minas ponebat
inanis,
nec poterat quemquam placidi pellacia ponti
subdola pellicere in
fraudem ridentibus undis.
improba navigii ratio tum caeca iacebat.
tum
penuria deinde cibi languentia leto
membra dabat, contra nunc rerum copia
mersat.
illi inprudentes ipsi sibi saepe venenum
vergebant, nunc dant
[aliis] sollertius ipsi.
Inde casas postquam ac
pellis ignemque pararunt
et mulier coniuncta viro concessit in unum
* *
*
cognita sunt, prolemque ex se videre creatam,
tum genus humanum primum
mollescere coepit.
ignis enim curavit, ut alsia corpora frigus
non ita iam
possent caeli sub tegmine ferre,
et Venus inminuit viris puerique
parentum
blanditiis facile ingenium fregere superbum.
tunc et amicitiem
coeperunt iungere aventes
finitimi inter se nec laedere nec violari,
et
pueros commendarunt muliebreque saeclum,
vocibus et gestu cum balbe
significarent
imbecillorum esse aequum misererier omnis.
nec tamen
omnimodis poterat concordia gigni,
sed bona magnaque pars servabat foedera
caste;
aut genus humanum iam tum foret omne peremptum
nec potuisset adhuc
perducere saecla propago.
At varios linguae sonitus
natura subegit
mittere et utilitas expressit nomina rerum,
non alia longe
ratione atque ipsa videtur
protrahere ad gestum pueros infantia
linguae,
cum facit ut digito quae sint praesentia monstrent.
sentit enim
vim quisque suam quod possit abuti.
cornua nata prius vitulo quam frontibus
extent,
illis iratus petit atque infestus inurget.
at catuli pantherarum
scymnique leonum
unguibus ac pedibus iam tum morsuque repugnant,
vix etiam
cum sunt dentes unguesque creati.
alituum porro genus alis omne
videmus
fidere et a pennis tremulum petere auxiliatum.
proinde putare
aliquem tum nomina distribuisse
rebus et inde homines didicisse vocabula
prima,
desiperest. nam cur hic posset cuncta notare
vocibus et varios
sonitus emittere linguae,
tempore eodem alii facere id non quisse
putentur?
praeterea si non alii quoque vocibus usi
inter se fuerant, unde
insita notities est
utilitatis et unde data est huic prima potestas,
quid
vellet facere ut sciret animoque videret?
cogere item pluris unus victosque
domare
non poterat, rerum ut perdiscere nomina vellent.
nec ratione docere
ulla suadereque surdis,
quid sit opus facto, facilest; neque enim
paterentur
nec ratione ulla sibi ferrent amplius auris
vocis inauditos
sonitus obtundere frustra.
postremo quid in hac mirabile tantoperest
re,
si genus humanum, cui vox et lingua vigeret,
pro vario sensu varia res
voce notaret?
cum pecudes mutae, cum denique saecla ferarum
dissimilis
soleant voces variasque ciere,
cum metus aut dolor est et cum iam gaudia
gliscunt.
quippe [et]enim licet id rebus cognoscere apertis.
inritata
canum cum primum magna Molossum
mollia ricta fremunt duros nudantia
dentes,
longe alio sonitu rabies [re]stricta minatur,
et cum iam latrant
et vocibus omnia complent;
at catulos blande cum lingua lambere
temptant
aut ubi eos lactant, pedibus morsuque potentes
suspensis teneros
imitantur dentibus haustus,
longe alio pacto gannitu vocis adulant,
et cum
deserti baubantur in aedibus, aut cum
plorantis fugiunt summisso corpore
plagas.
denique non hinnitus item differre videtur,
inter equas ubi equus
florenti aetate iuvencus
pinnigeri saevit calcaribus ictus Amoris
et
fremitum patulis sub naribus edit ad arma,
et cum sic alias concussis artibus
hinnit?
postremo genus alituum variaeque volucres,
accipitres atque
ossifragae mergique marinis
fluctibus in salso victum vitamque
petentes,
longe alias alio iaciunt in tempore voces,
et quom de victu
certant praedaque repugnant.
et partim mutant cum tempestatibus
una
raucisonos cantus, cornicum ut saecla vetusta
corvorumque gregis ubi
aquam dicuntur et imbris
poscere et inter dum ventos aurasque vocare.
ergo
si varii sensus animalia cogunt,
muta tamen cum sint, varias emittere
voces,
quanto mortalis magis aequumst tum potuisse
dissimilis alia atque
alia res voce notare!
Illud in his rebus tacitus ne
forte requiras,
fulmen detulit in terram mortalibus ignem
primitus, inde
omnis flammarum diditur ardor;
multa videmus enim caelestibus insita
flammis
fulgere, cum caeli donavit plaga vaporis.
et ramosa tamen cum
ventis pulsa vacillans
aestuat in ramos incumbens arboris
arbor,
exprimitur validis extritus viribus ignis,
emicat inter dum flammai
fervidus ardor,
mutua dum inter se rami stirpesque teruntur.
quorum
utrumque dedisse potest mortalibus ignem.
inde cibum quoquere ac flammae
mollire vapore
sol docuit, quoniam mitescere multa videbant
verberibus
radiorum atque aestu victa per agros.
Inque dies
magis hi victum vitamque priorem
commutare novis monstrabant rebus et
igni,
ingenio qui praestabant et corde vigebant.
condere coeperunt urbis
arcemque locare
praesidium reges ipsi sibi perfugiumque,
et pecudes et
agros divisere atque dedere
pro facie cuiusque et viribus ingenioque;
nam
facies multum valuit viresque vigebant.
posterius res inventast aurumque
repertum,
quod facile et validis et pulchris dempsit honorem;
divitioris
enim sectam plerumque secuntur
quam lubet et fortes et pulchro corpore
creti.
quod siquis vera vitam ratione gubernet,
divitiae grandes homini
sunt vivere parce
aequo animo; neque enim est umquam penuria parvi.
at
claros homines voluerunt se atque potentes,
ut fundamento stabili fortuna
maneret
et placidam possent opulenti degere vitam,
ne quiquam, quoniam ad
summum succedere honorem
certantes iter infestum fecere viai,
et tamen e
summo, quasi fulmen, deicit ictos
invidia inter dum contemptim in Tartara
taetra;
invidia quoniam ceu fulmine summa vaporant
plerumque et quae sunt
aliis magis edita cumque;
ut satius multo iam sit parere quietum
quam
regere imperio res velle et regna tenere.
proinde sine in cassum defessi
sanguine sudent,
angustum per iter luctantes ambitionis;
quandoquidem
sapiunt alieno ex ore petuntque
res ex auditis potius quam sensibus
ipsis,
nec magis id nunc est neque erit mox quam fuit
ante.
Ergo regibus occisis subversa
iacebat
pristina maiestas soliorum et sceptra superba,
et capitis summi
praeclarum insigne cruentum
sub pedibus vulgi magnum lugebat honorem;
nam
cupide conculcatur nimis ante metutum.
res itaque ad summam faecem turbasque
redibat,
imperium sibi cum ac summatum quisque petebat.
inde magistratum
partim docuere creare
iuraque constituere, ut vellent legibus uti.
nam
genus humanum, defessum vi colere aevom,
ex inimicitiis languebat; quo magis
ipsum
sponte sua cecidit sub leges artaque iura.
acrius ex ira quod enim
se quisque parabat
ulcisci quam nunc concessumst legibus aequis,
hanc ob
rem est homines pertaesum vi colere aevom.
inde metus maculat poenarum
praemia vitae.
circumretit enim vis atque iniuria quemque
atque unde
exortast, ad eum plerumque revertit,
nec facilest placidam ac pacatam degere
vitam
qui violat factis communia foedera pacis.
etsi fallit enim divom
genus humanumque,
perpetuo tamen id fore clam diffidere debet;
quippe ubi
se multi per somnia saepe loquentes
aut morbo delirantes protraxe
ferantur
et celata [mala] in medium et peccata
dedisse.
Nunc quae causa deum per magnas numina
gentis
pervulgarit et ararum compleverit urbis
suscipiendaque curarit
sollemnia sacra,
quae nunc in magnis florent sacra rebus locisque,
unde
etiam nunc est mortalibus insitus horror,
qui delubra deum nova toto suscitat
orbi
terrarum et festis cogit celebrare diebus,
non ita difficilest
rationem reddere verbis.
quippe etenim iam tum divom mortalia
saecla
egregias animo facies vigilante videbant
et magis in somnis mirando
corporis auctu.
his igitur sensum tribuebant propterea quod
membra movere
videbantur vocesque superbas
mittere pro facie praeclara et viribus
amplis.
aeternamque dabant vitam, quia semper eorum
subpeditabatur facies
et forma manebat,
et tamen omnino quod tantis viribus auctos
non temere
ulla vi convinci posse putabant.
fortunisque ideo longe praestare
putabant,
quod mortis timor haut quemquam vexaret eorum,
et simul in
somnis quia multa et mira videbant
efficere et nullum capere ipsos inde
laborem.
praeterea caeli rationes ordine certo
et varia annorum cernebant
tempora verti
nec poterant quibus id fieret cognoscere causis.
ergo
perfugium sibi habebant omnia divis
tradere et illorum nutu facere omnia
flecti.
in caeloque deum sedes et templa locarunt,
per caelum volvi quia
nox et luna videtur,
luna dies et nox et noctis signa severa
noctivagaeque
faces caeli flammaeque volantes,
nubila sol imbres nix venti fulmina
grando
et rapidi fremitus et murmura magna
minarum.
O genus infelix humanum, talia divis
cum
tribuit facta atque iras adiunxit acerbas!
quantos tum gemitus ipsi sibi,
quantaque nobis
volnera, quas lacrimas peperere minoribus nostris!
nec
pietas ullast velatum saepe videri
vertier ad lapidem atque omnis accedere ad
aras
nec procumbere humi prostratum et pandere palmas
ante deum delubra
nec aras sanguine multo
spargere quadrupedum nec votis nectere vota,
sed
mage pacata posse omnia mente tueri.
nam cum suspicimus magni caelestia
mundi
templa super stellisque micantibus aethera fixum,
et venit in mentem
solis lunaeque viarum,
tunc aliis oppressa malis in pectora cura
illa
quoque expergefactum caput erigere infit,
ne quae forte deum nobis inmensa
potestas
sit, vario motu quae candida sidera verset;
temptat enim dubiam
mentem rationis egestas,
ecquae nam fuerit mundi genitalis origo,
et simul
ecquae sit finis, quoad moenia mundi
et taciti motus hunc possint ferre
laborem,
an divinitus aeterna donata salute
perpetuo possint aevi labentia
tractu
inmensi validas aevi contemnere viris.
praeterea cui non animus
formidine divum
contrahitur, cui non correpunt membra pavore,
fulminis
horribili cum plaga torrida tellus
contremit et magnum percurrunt murmura
caelum?
non populi gentesque tremunt, regesque superbi
corripiunt divum
percussi membra timore,
ne quod ob admissum foede dictumve
superbe
poenarum grave sit solvendi tempus adauctum?
summa etiam cum vis
violenti per mare venti
induperatorem classis super aequora verrit
cum
validis pariter legionibus atque elephantis,
non divom pacem votis adit ac
prece quaesit
ventorum pavidus paces animasque secundas?
ne quiquam,
quoniam violento turbine saepe
correptus nihilo fertur minus ad vada
leti.
usque adeo res humanas vis abdita quaedam
opterit et pulchros fascis
saevasque secures
proculcare ac ludibrio sibi habere videtur.
denique sub
pedibus tellus cum tota vacillat
concussaeque cadunt urbes dubiaeque
minantur,
quid mirum si se temnunt mortalia saecla
atque potestatis magnas
mirasque relinquunt
in rebus viris divum, quae cuncta
gubernent?
Quod super est, ae[s at]que aurum
ferrumque repertumst
et simul argenti pondus plumbique potestas,
ignis ubi
ingentis silvas ardore cremarat
montibus in magnis, seu caelo fulmine
misso,
sive quod inter se bellum silvestre gerentes
hostibus intulerant
ignem formidinis ergo,
sive quod inducti terrae bonitate volebant
pandere
agros pinguis et pascua reddere rura,
sive feras interficere et ditescere
praeda;
nam fovea atque igni prius est venarier ortum
quam saepire plagis
saltum canibusque ciere.
quicquid id est, qua cumque e causa flammeus
ardor
horribili sonitu silvas exederat altis
a radicibus et terram
percoxerat igni,
manabat venis ferventibus in loca terrae
concava
conveniens argenti rivus et auri,
aeris item et plumbi. quae cum concreta
videbant
posterius claro in terra splendere colore,
tollebant nitido capti
levique lepore,
et simili formata videbant esse figura
atque lacunarum
fuerant vestigia cuique.
tum penetrabat eos posse haec liquefacta
calore
quamlibet in formam et faciem decurrere rerum,
et prorsum quamvis
in acuta ac tenvia posse
mucronum duci fastigia procudendo,
ut sibi tela
parent silvasque ut caedere possint
materiemque dolare et levia radere
tigna
et terebrare etiam ac pertundere perque forare.
nec minus argento
facere haec auroque parabant
quam validi primum violentis viribus
aeris,
ne quiquam, quoniam cedebat victa potestas
nec poterant pariter
durum sufferre laborem.
nam fuit in pretio magis aes aurumque
iacebat
propter inutilitatem hebeti mucrone retusum;
nunc iacet aes, aurum
in summum successit honorem.
sic volvenda aetas commutat tempora
rerum.
quod fuit in pretio, fit nullo denique honore;
porro aliud succedit
et [e] contemptibus exit
inque dies magis adpetitur floretque
repertum
laudibus et miro est mortalis inter
honore.
Nunc tibi quo pacto ferri natura
reperta
sit facilest ipsi per te cognoscere, Memmi.
arma antiqua manus
ungues dentesque fuerunt
et lapides et item silvarum fragmina rami
et
flamma atque ignes, post quam sunt cognita primum.
posterius ferri vis est
aerisque reperta.
et prior aeris erat quam ferri cognitus usus,
quo
facilis magis est natura et copia maior.
aere solum terrae tractabant,
aereque belli
miscebant fluctus et vulnera vasta serebant
et pecus atque
agros adimebant; nam facile ollis
omnia cedebant armatis nuda et
inerma.
inde minutatim processit ferreus ensis
versaque in obprobrium
species est falcis ahenae,
et ferro coepere solum proscindere
terrae
exaequataque sunt creperi certamina belli.
et prius est armatum in
equi conscendere costas
et moderarier hunc frenis dextraque vigere
quam
biiugo curru belli temptare pericla.
et biiugo prius est quam bis coniungere
binos
et quam falciferos armatum escendere currus.
inde boves Lucas
turrito corpore, tetras,
anguimanus, belli docuerunt volnera
Poeni
sufferre et magnas Martis turbare catervas.
sic alid ex alio peperit
discordia tristis,
horribile humanis quod gentibus esset in armis,
inque
dies belli terroribus addidit augmen.
Temptarunt
etiam tauros in moenere belli
expertique sues saevos sunt mittere in
hostis.
et validos partim prae se misere leones
cum doctoribus armatis
saevisque magistris,
qui moderarier his possent vinclisque tenere,
ne
quiquam, quoniam permixta caede calentes
turbabant saevi nullo discrimine
turmas,
terrificas capitum quatientis undique cristas,
nec poterant
equites fremitu perterrita equorum
pectora mulcere et frenis convertere in
hostis.
inritata leae iaciebant corpora saltu
undique et adversum
venientibus ora patebant
et nec opinantis a tergo deripiebant
deplexaeque
dabant in terram volnere victos,
morsibus adfixae validis atque unguibus
uncis.
iactabantque suos tauri pedibusque terebant
et latera ac ventres
hauribant supter equorum
cornibus et terram minitanti mente ruebant.
et
validis socios caedebant dentibus apri
tela infracta suo tinguentes sanguine
saevi
[in se fracta suo tinguentes sanguine tela,]
permixtasque dabant
equitum peditumque ruinas.
nam transversa feros exibant dentis
adactus
iumenta aut pedibus ventos erecta petebant,
ne quiquam, quoniam ab
nervis succisa videres
concidere atque gravi terram consternere casu.
si
quos ante domi domitos satis esse putabant,
effervescere cernebant in rebus
agundis
volneribus clamore fuga terrore tumultu,
nec poterant ullam partem
redducere eorum;
diffugiebat enim varium genus omne ferarum,
ut nunc saepe
boves Lucae ferro male mactae
diffugiunt, fera facta suis cum multa
dedere.
Sed facere id non tam vincendi spe voluerunt;
quam dare quod
gemerent hostes, ipsique perire,
qui numero diffidebant armisque
vacabant,
si fuit ut facerent. sed vix adducor ut ante
non quierint animo
praesentire atque videre,
quam commune malum fieret foedumque, futurum.
et
magis id possis factum contendere in omni
in variis mundis varia ratione
creatis,
quam certo atque uno terrarum quolibet
orbi.
Nexilis ante fuit vestis quam textile
tegmen.
textile post ferrumst, quia ferro tela paratur,
nec ratione alia
possunt tam levia gigni
insilia ac fusi, radii, scapique sonantes.
et
facere ante viros lanam natura coëgit
quam muliebre genus; nam longe praestat
in arte
et sollertius est multo genus omne virile;
agricolae donec vitio
vertere severi,
ut muliebribus id manibus concedere vellent
atque ipsi
pariter durum sufferre laborem
atque opere in duro durarent membra
manusque.
At specimen sationis et insitionis
origo
ipsa fuit rerum primum natura creatrix,
arboribus quoniam bacae
glandesque caducae
tempestiva dabant pullorum examina supter;
unde etiam
libitumst stirpis committere ramis
et nova defodere in terram virgulta per
agros.
inde aliam atque aliam culturam dulcis agelli
temptabant fructusque
feros mansuescere terra
cernebant indulgendo blandeque colendo.
inque dies
magis in montem succedere silvas
cogebant infraque locum concedere
cultis,
prata lacus rivos segetes vinetaque laeta
collibus et campis ut
haberent, atque olearum
caerula distinguens inter plaga currere posset
per
tumulos et convallis camposque profusa;
ut nunc esse vides vario distincta
lepore
omnia, quae pomis intersita dulcibus ornant
arbustisque tenent
felicibus opsita circum.
At liquidas avium voces
imitarier ore
ante fuit multo quam levia carmina cantu
concelebrare
homines possent aurisque iuvare.
et zephyri cava per calamorum sibila
primum
agrestis docuere cavas inflare cicutas.
inde minutatim dulcis
didicere querellas,
tibia quas fundit digitis pulsata canentum,
avia per
nemora ac silvas saltusque reperta,
per loca pastorum deserta atque otia
dia.
[sic unum quicquid paulatim protrahit aetas
in medium ratioque in
luminis eruit oras.]
haec animos ollis mulcebant atque iuvabant
cum
satiate cibi; nam tum sunt omnia cordi.
saepe itaque inter se prostrati in
gramine molli
propter aquae rivom sub ramis arboris altae.
non magnis
opibus iucunde corpora habebant,
praesertim cum tempestas ridebat et
anni
tempora pingebant viridantis floribus herbas.
tum ioca, tum sermo,
tum dulces esse cachinni
consuerant; agrestis enim tum musa vigebat.
tum
caput atque umeros plexis redimire coronis
floribus et foliis lascivia laeta
movebat,
atque extra numerum procedere membra moventes
duriter et duro
terram pede pellere matrem;
unde oriebantur risus dulcesque
cachinni,
omnia quod nova tum magis haec et mira vigebant.
et vigilantibus
hinc aderant solacia somno
ducere multimodis voces et flectere cantus
et
supera calamos unco percurrere labro;
unde etiam vigiles nunc haec accepta
tuentur.
et numerum servare genus didicere, neque hilo
maiore interea
capiunt dulcedine fructum
quam silvestre genus capiebat terrigenarum.
nam
quod adest praesto, nisi quid cognovimus ante
suavius, in primis placet et
pollere videtur,
posteriorque fere melior res illa reperta
perdit et
immutat sensus ad pristina quaeque.
sic odium coepit glandis, sic illa
relicta
strata cubilia sunt herbis et frondibus aucta.
pellis item cecidit
vestis contempta ferina;
quam reor invidia tali tunc esse repertam,
ut
letum insidiis qui gessit primus obiret,
et tamen inter eos distractam
sanguine multo
disperiise neque in fructum convertere quisse.
tunc igitur
pelles, nunc aurum et purpura curis
exercent hominum vitam belloque
fatigant;
quo magis in nobis, ut opinor, culpa resedit.
frigus enim nudos
sine pellibus excruciabat
terrigenas; at nos nil laedit veste
carere
purpurea atque auro signisque ingentibus apta,
dum plebeia tamen
sit, quae defendere possit.
Ergo hominum genus in
cassum frustraque laborat
semper et [in] curis consumit inanibus aevom,
ni
mirum quia non cognovit quae sit habendi
finis et omnino quoad crescat vera
voluptas;
idque minutatim vitam provexit in altum
et belli magnos commovit
funditus aestus.
at vigiles mundi magnum versatile templum
sol et luna suo
lustrantes lumine circum
perdocuere homines annorum tempora verti
et certa
ratione geri rem atque ordine certo.
Iam validis
saepti degebant turribus aevom,
et divisa colebatur discretaque
tellus,
tum mare velivolis florebat navibus ponti,
auxilia ac socios iam
pacto foedere habebant,
carminibus cum res gestas coepere poëtae
tradere;
nec multo prius sunt elementa reperta.
propterea quid sit prius actum
respicere aetas
nostra nequit, nisi qua ratio vestigia
monstrat.
Navigia atque agri culturas moenia
leges
arma vias vestes [et] cetera de genere horum,
praemia, delicias
quoque vitae funditus omnis,
carmina, picturas et daedala signa
polita
usus et impigrae simul experientia mentis
paulatim docuit
pedetemptim progredientis.
sic unum quicquid paulatim protrahit aetas
in
medium ratioque in luminis erigit oras;
namque alid ex alio clarescere corde
videbant,
artibus ad summum donec venere cacumen.
Lucretius | The Latin Library | The Classics Page |